Winterhardheid: verschillend per boom

Bij het selecteren van bomen, hun kweekprocessen en de advisering voor projecten, is de winterhardheid van groot belang. Door klimaatverandering wordt er een algemene stijging van temperaturen waargenomen, maar hoe beïnvloedt dit de winterhardheid? Om deze vraag te kunnen beantwoorden, is een uitleg over winterhardheid en de invloedrijke factoren van belang.

Elke boom bouwt zijn winterhardheid in de herfst opnieuw op. Voor een optimale 'afharding' is het essentieel dat bomen een paar nachten worden blootgesteld aan temperaturen onder 5 °C. Daarna is het belangrijk om bomen niet te snel te vervoeren naar aanzienlijk koudere gebieden, zoals bijvoorbeeld hooggelegen gebieden. Zorg voor een goede afharding voordat een boom wordt verplant.

In het voorjaar, wanneer de temperaturen stijgen, neemt de winterhardheid van alle planten af. Als de temperatuur een paar dagen boven de 15 °C blijft, kan de winterhardheid aanzienlijk verminderen. In gebieden met föhnwind of met grote temperatuurschommelingen in het voorjaar, kan late vorst daardoor schade veroorzaken. Het risico hierop verschilt echter per boom. Bomen die vroeg uitlopen - een kenmerk dat genetisch is vastgelegd - kunnen in bepaalde situaties eerder schade ondervinden.

Samengevat betekent dit dat bij de beoordeling van de vorstresistentie niet alleen naar de winterhardheidszone moet worden gekeken, maar ook moet worden beoordeeld op welk moment de bomen met vorst te maken kunnen krijgen en in hoeverre deze dan zijn afgehard. Hierin wordt graag meegedacht en samen kan er gekeken worden naar het meest geschikte tijdstip van aanplant. Neem contact op met het verkoopteam voor advies.

Winterhardheidszones USDA

Uitgezonderd de laatste paar jaar daalt de temperatuur iedere winter wel tot -10. De winter van 2013 was een uitschieter, met oplopende temperatuur in januari die in maart plotseling zakte tot -25. Bomen die van nature in Noordwest-Europa of Noord-Amerika groeien, zoals Quercus robur (zomereik), konden wel tegen deze Siberische koude. Maar bomen die van nature in Zuid-Europa voorkomen, zoals Platanus xhispanica, hadden het zwaar. Dit is logisch, aangezien er in Zuid-Europa warmere klimaatzones ofwel winterhardheidszones zijn.

De winterhardheid van houtige gewassen (bomen en struiken) wordt aangegeven met een bepaalde zone met gemiddelde minimum-wintertemperaturen. In totaal zijn er 11 verschillende zones die ingedeeld zijn door USDA, het Amerikaanse landbouwministerie. Internationaal wordt deze USDA-classificatie het meest gebruikt. De genoemde Quercus robur, bijvoorbeeld, is ingedeeld in winterhardheidszone 5a. Dat betekent dat deze soort temperaturen van -28,8°C tot -26,1°C kan verdragen. We kweken ook soorten groenblijvende eiken die oorspronkelijk in Zuid-Europa groeien, zoals Quercus ×hispanica (Spaanse eik) die in winterhardheidszone 7 zit. Deze soort kan temperaturen van -17,7°C tot -12,3 °C verdragen, en is daarmee geschikt voor een gemiddelde Nederlandse winter.

Ervaring uit de praktijk

Uit jarenlange ervaring blijkt dat Quercus ×hispanica beter bestand is tegen vorst dan bijvoorbeeld Quercus ilex, een andere eik uit Zuid-Europa. Bij temperaturen van -15°C gedurende enkele nachten, lijdt Quercus ilex helaas vorstschade: er ontstaan scheuren in de stam. Soms blijken er echter zaailingen uit een soort voort te komen die winterharder zijn. Dit is het geval bij Quercus rhysophylla 'Maya', die in Nederland is ontstaan. De soort Quercus rhysophylla, oorspronkelijk uit Mexico, is in Noordwest-Europa niet winterhard. Maar de cultivar 'Maya' is dat wel; deze behoort tot winterhardheidszone 6 (-23,3°C tot -17,8°C).

Soorten uit andere winterhardheidszones kunnen het uitgebreide assortiment verrijken, en daarmee de keuzemogelijkheden voor projecten vergroten. Maar dan moeten die soorten wel geschikt zijn voor toepassing in een bepaalde klimaatzone. In het Bomenboek (zowel print als online) kan gefilterd worden op standplaats en winterhardheid. Een voorbeeld van een steeds vaker gevraagde soort is Albizia julibrissin (Perzische slaapboom) die oorspronkelijk in Iran en China groeit. Deze behoort tot winterhardheidszone 7b, wat betekent dat deze -14,9°C tot -12,3°C kan verdragen. Parrotia persica, oorspronkelijk uit Noord-Iran en Zuid-Rusland, behoort tot zone 5a. Deze soort kan meer vorst verdragen: -28,8°C tot -26,1°C.

Zones verschuiven

Het klimaat verandert wereldwijd; het wordt gemiddeld warmer. Het KNMI stelde in 2014 klimaatscenario's op voor Nederland, gebaseerd op dezelfde bronnen als die van het IPCC, het klimaatpanel van de Verenigde Naties. Rekening moet worden gehouden met nattere winters in de toekomst, maar ook met meer extremen. Zal er nog Siberische kou zijn, of niet? In oktober 2023 verschijnen nieuwe klimaatscenario's.

Het is al duidelijk dat de lucht vanaf de Noordpool gemiddeld minder koud is dan vroeger. Door de opwarming zullen de winterhardheidszones verschuiven, net als de klimatologische grenzen van boomsoorten: van het zuiden naar het noorden.

Elke boomsoort heeft van nature een bepaald adaptief vermogen: het kan zich aanpassen aan een veranderend klimaat. Dit is echter een proces van duizenden jaren. Voor de laatste IJstijd (10.000 jaar geleden) was bijvoorbeeld Quercus robur inheems in Zuid-Europa. Daarna verschoof het natuurlijke verspreidingsgebied naar het noorden, waaronder Nederland.

Winterhardheid blijft een belangrijk thema. Gezien de klimaatverandering zal hier ook in de toekomst rekening mee moeten worden gehouden: bij de introductie van nieuwe bomen in het assortiment, bij de advisering voor projecten en bij het kweekproces van de bomen.

Maatregelen tegen vorstschade

Daarnaast kunnen er praktische maatregelen getroffen worden tegen vorstschade. Dit is met name belangrijk wanneer vriezend weer gepaard gaat met sterke wind en felle winterzon: een gevaarlijke combinatie voor bomen. De bescherming van groenblijvende en vorstgevoelige soorten kan bijvoorbeeld worden bereikt met kokosvezelmatten rond de stam. Deze matten kunnen ook worden meegeleverd met de bomen voor projecten. Ook wordt er graag meegedacht over het geschikte moment van aanplant, rekening houdend met de verharding en de omstandigheden.

Klik hier voor de winterhardheidskaarten.

Bomen voor deze toepassing