Winterhardheid blijft belangrijk thema in opwarmend klimaat

De winterhardheid van bomen is voor ons altijd een belangrijk thema: bij het samenstellen van het sortiment, het opkweken van de bomen, en de advisering voor projecten. Door klimaatverandering wordt het gemiddeld warmer. Wat doet dat met de winterhardheid?

Om deze vraag te kunnen beantwoorden, zullen we eerst uitleggen wat winterhardheid is en welke factoren hierop van invloed zijn. Winterhardheid is globaal gezien de mate waarin een boom bestand is tegen vorst. Hoeveel graden vorst kan een boom hebben, zonder dat er schade optreedt? Dat is op de eerste plaats vooral bepaald door de genetische eigenschappen van de soort of de variëteit. Waar komt de boom oorspronkelijk vandaan?
Daarnaast zijn de temperatuur en het stadium van winterrust van invloed op de winterhardheid. Blijft het in het najaar bijvoorbeeld langer warm en zijn er nog weinig koude nachten geweest, dan verloopt de afharding van een boom voor de winter minder vlot. Na de winter neemt de winterhardheid af door een oplopende temperatuur. Maar wordt het vroeg lente, begint de sapstroom op gang te komen, gaan knoppen schuiven en uitlopen, terwijl er toch nog winterweer komt met vorst en wind: dan kan er schade ontstaan.

Winterhardheidszones USDA

Uitgezonderd de laatste paar jaar daalt de temperatuur iedere winter wel tot -10. De winter van 2013 was een uitschieter, met oplopende temperatuur in januari die in maart plotseling zakte tot -25. Bomen die van nature in Noordwest-Europa of Noord-Amerika groeien, zoals Quercus robur (zomereik), konden wel tegen deze Siberische koude. Maar bomen die van nature in Zuid-Europa voorkomen, zoals Platanus xhispanica, hadden het niet gemakkelijk. In feite logisch, want in Zuid-Europa zijn warmere klimaatzones ofwel winterhardheidszones.

De winterhardheid van houtige gewassen (bomen en struiken) wordt aangegeven met een bepaalde zone met gemiddelde minimum-wintertemperaturen. In totaal zijn er 11 verschillende zones die ingedeeld zijn door USDA, het Amerikaanse landbouwministerie. Internationaal wordt deze USDA-classificatie het meest gebruikt.

De genoemde Quercus robur, bijvoorbeeld, is ingedeeld in winterhardheidszone 5a. Dat betekent dat deze soort temperaturen van -28,8°C tot -26,1°C kan verdragen. We kweken ook soorten groenblijvende eiken die oorspronkelijk in Zuid-Europa groeien, zoals Quercus ×hispanica (Spaanse eik) die in winterhardheidszone 7 zit. Dat betekent dat deze soort -17,7°C tot -12,3 °C kan hebben, en daarmee een gemiddeld Nederlandse winter.

Klik hier om voor het downloadbare PDF bestand

Jarenlange ervaring

Door jarenlange ervaring weten we dat Quercus ×hispanica beter bestand is tegen vorst, dan bijvoorbeeld Quercus ilex, een andere eik uit Zuid-Europa. Wanneer de temperatuur gedurende enkele nachten -15°C is, ondervindt Quercus ilex helaas vorstschade: scheuren in de stam. Soms komen uit een soort echter zaailingen voort die winterharder blijken te zijn. Dat is het geval met Quercus rhysophylla ‘Maya’ die in Nederland is ontstaan. De soort Quercus rhysophylla, oorspronkelijk uit Mexico, is in Noordwest-Europa niet winterhard. Maar de cultivar ‘Maya’ juist wel; deze zit in winterhardheidszone 6 (-23,3°C tot -17,8°C).

Soorten uit andere winterhardheidszones kunnen ons uitgebreide sortiment verrijken, en daarmee de keuzemogelijkheden voor projecten vergroten. Maar dan moeten die soorten dus wel geschikt zijn voor toepassing in een bepaalde klimaatzone. In ons Bomenboek (print en online) zijn bomen te filteren op standplaats en winterhardheid. Een voorbeeld van een soort dat steeds meer wordt gevraagd, is Albizia julibrissin (Perzische slaapboom) die oorspronkelijk in Iran en China groeit. Deze zit in winterhardheidszone 7b, wat betekent dat deze -14,9°C tot -12,3°C kan verdragen. Parrotia persica, bijvoorbeeld, komt oorspronkelijk uit Noord-Iran en Zuid-Rusland en zit in zone 5a. Deze soort kan daarom meer vorst verdragen: -28,8°C tot -26,1°C.

Zones verschuiven

Het klimaat verandert echter wereldwijd. Het wordt gemiddeld warmer. Het KNMI stelde in 2014 klimaatscenario’s op voor Nederland die gebaseerd zijn op dezelfde bronnen als van het IPCC, het klimaatpanel van de Verenigde Naties. We moeten rekening houden met nattere winters in de toekomst, maar ook met meer extremen. Ook nog Siberische koude of toch niet? In oktober 2023 verschijnen nieuwe klimaatscenario’s.

Het is al duidelijk dat de lucht vanuit de Noordpool gemiddeld minder koud is dan vroeger. Door de opwarming zullen de winterhardheidszones verschuiven, zoals ook de klimatologische grenzen van boomsoorten verschuiven: van het zuiden naar het noorden.
Iedere boomsoort heeft van nature een bepaald adaptief vermogen: het kan zich aanpassen aan een veranderend klimaat. Dit is echter een proces van duizenden jaren. Voor de laatste IJstijd (10.000 jaar geleden) was bijvoorbeeld Quercus robur inheems in Zuid-Europa. Daarna verschoof het natuurlijke verspreidingsgebied naar het noorden waaronder Nederland.

De winterhardheid blijft bij ons onverminderd een belangrijk thema. Gezien de klimaatverandering zullen we daar zeker ook in de toekomst rekening mee houden: bij introductie van nieuwe bomen in ons sortiment, bij de opkweek en natuurlijk ook bij de advisering voor projecten.

Maatregelen tegen vorstschade

Daarnaast kunnen praktische maatregelen worden genomen tegen vorstschade. Zeker wanneer vriezend weer is gecombineerd met sterke wind en felle winterzon: dat is voor bomen een gevaarlijke combinatie. Groenblijvende en vorstgevoelige soorten kunnen wij beschermen met bijvoorbeeld kokosvezelmatten om de stam heen. Zulke matten kunnen wij ook meeleveren met de bomen voor projecten. We denken ook graag mee met het geschikte moment van aanplant, gelet op de afharding en de omstandigheden.